Alfabeti dhe roli i tij në gjuhë
Alfabeti (greqishtja e lashtë: [alphábētos]) është një përmbledhje shkronjash të cilat shërbejnë për të bërë paraqitjen me shkrim të tingujve të një gjuhe.
Alfabeti i gjuhës shqipe zyrtarisht ka 36 shkronja, prej te cilave 7 janë zanore dhe 29 bashkëtingullore.
Roli kryesor i alfabetit, te nje gjuhe te caktuar, si përmbledhje shkronjash qendron ne pasqyrimin e perbashkët te germave te asaj gjuhe. çdo gjuhë ka alfabetin e vet, forma, madhësia, tingullimi etj. i germave te te cilit varen nga zhvillimi gjuhësor, historik dhe intelektual i atij populli.
Për t’u mesuar një gjuhë për t’u shkruar se pari mësohen germat e tij, pra alfabeti. Ai paraqet themelin e gjuhës në realitet dhe është pasqyrë e asaj gjuhe, sherben per te komunikuar me njerëzit qe flasin, shkruajnë apo lexojnë atë gjuhë, qofshin ata te brendshëm apo te jashtëm.
Ne tani do te hyjmë ne temë në pika te shkurtera, pa u zgjerur në qështje tjera gjuhësore e historike.
Përse duhet hequr germa NJ?
Siç edhe e dijmë alfabeti i shqipes ka 36 shkronja te percaktuara në kongresin e gjuhës ne Manastir në vitin 1908. Në atë kohë janë paraqitur disa alfabete më me shumë apo më me pak germa dhe është përcaktur ai qe ne perdorim sot.
Nga këto 36 shkronja 25 prej tyre janë te thjeshta (a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y, z), 9 bigrame (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh) dhe 2 shkronja diakritike (ë, ç).
Germa “nj” bën pjesë në bashkëtingullore bigrame dhe formohet nga dy germa te thjeshta, respektivisht “n” dhe “j”. Numri i madh i shkronjave bigrame si germa te veçanta në alfabetin e shqipes është veçori e saj. Me kombinimin e dy shkronjave te caktuara jipet një shkronjë e re e cilat përbën një tingull në te folmen e shqipes.
Shkronja “nj” është një shkronjë e cila përbëhet nga dy germa te bashkuara, por qe nuk jep tingull te ri. Ato dy shkronja lexohen njejtë te konceptuara si shkronja te veçanta apo si shkronja njëra pas tjeres se bashku.
Metoda krahasimit
Nëse marrin dhe krahasojmë menyren e kombinimit te germave “n” dhe “j” dhe krijimit në shkronjë te veçantë “nj” me menyren e kombinimit te shkronjave tjera te thjeshta te gjuhes shqipe, atëhere mund te kuptojmë se nga kjo menyrë mund te na dalin shumë me shumë germa tjera. Përshembull njejtë mund te krijojmë një germë te veçantë “dj” ashtu siç kemi atë “nj” apo “bj, ng, nd etj. “.
Metoda e apostrofit
Nëse ne gjuhen shqipe bashkohen dy germa ato mund te japin një tingull te ri siç janë p.sh.: dh, gj, ll, rr, sh, th, xh, zh, por nuk japin në rastin e shkronjës “nj”. Kjo mund te vertetohet me anë te apostrofit. Nëse me apostrof ndahen germat “th” në “t’h” atëhere ato lexohen si germa te veçanta dhe nuk japin tingullin e njejt me “th”. Përshembull emri Mit’hat nuk lexohet njejt sikur te shkruhet Mithat pa apostrof. Mirpo kjo nuk ndodh me germën “nj”. Ajo plotësisht lexohet njejtë me apo pa apostrof, se bashku apo ndaras. Përshembull fjala “njeri” apo “n’jeri” lexohen plotësisht njejtë. Germa “nj” apo germat veç “n” dhe “j” se bashku apo ndaras japin po te njejtin tingull. Kjo dëshmon jodomosdoshmerinë e te qenit te germes “nj” si shkronjë e veçantë në alfabetin e gjuhës shqipe.
Arsyet kryesore se përse duhet hequr shkronja “nj” mund t’i përmbledhim si vijon:
– heqja e shkronjës “nj” lehtëson alfabetin e shqipës dhe në çdo aspekt liron atë nga një germë e panevojshme si germë e veçantë
– lehtëson mbajtjen mend dhe shkrim leximin e shkronjave shqipe për fëmijet dhe te huajt
– si qështje e thjeshtë për t’u kuptuar mund te hap rrugen (thyej akullin) për reformimin dhe modernizmin e gjuhës shqipe edhe në sfera tjera (qoftë futjen apo heqjen e rregullave, fjalive, germave tjera apo ndonjë qështje tjetër)
Problemet
Problemet te cilat mund t’i hasim gjatë reformimit te alfabetit te gjuhes shqipe, respektivisht te heqjes se germës “nj” mund te jenë kryesisht te natyres qoftë nacionaliste apo psikologjike, por asnjehere shkencore.
Dikush mund te niset nga fakti se duhet te ruajm kete alfabet ashtu siç na ka lënë historia dhe te paret, ndërsa te tjerët se “keshtu ka qenë gjithmon” apo se “kështu ska qenë asnjëherë” apo “po bëjmë diçka çka skanë berë te tjerët”. Alfabeti është thjeshtë përmbledhje germash qe paraqet realisht në nivel standard një gjuhë dhe për te lehtesuar te mesuarit dhe te shkruarit e një gjuhe. Ai nuk varet aspak nga ato probleme qe cekem me lartë, por nga zhvillimi historik, shkencore dhe akademik i gjuhës. Gjuha qe kemi duhet te perfaqësojë pak a shumë atë qe ne si shqiptar flasim në një shkallë shkecore (standarde). Heqja e germes “nj” aspak nuk cenon punën e gjuhëtarëve dhe mendimtarëve te parë, por thjeshtë qon perpara punën e tyre per ta bëre shqipen me shkrim modern. Reformime gjuhësore bëjnë te gjitha gjuhët ndërkombtare, sipas nevojës.
Shqipëtarët përveç 7 zanoreve standarde shqipëtojnë dy apo tre here me shumë zanore në forma te ndryshme (gojore apo hundore), mirpo janë marrur vetem ato kryesoret. Dialekte te ndryshme kanë tinguj te cilet ndoshta nuk i përfaqëson alfabeti i sotëm, p.sh. tek gegët mund te vërejmë dy tinguj te cilat me alfabetin e sotëm standard mund t’i paraqisnim si “ng” apo “nd” (“me ngajt” dhe “me ndejt”) qe këto germa (“n,g” dhe “n,d”) nuk shqiptohen si germa te veçanta por si një tingull i thellë (hundor) i përbashkët. Vetë fakti i ekzistimit te numrit te madh te germave hundore në dialektin gegë e bëjnë atë me te vështir për t’u mesuar. Po ashtu në historinë e gjuhës shqipe ka pasur alfabete me mbi 50 shkronja (alfabeti i Elbasani).
Heqja e germës “nj” nuk paraqet kurrfar problemi, përkundrazi e liron alfabetin nga një shkronjë e panevojshme. Sepse alfabetin nuk e kemi për te mbledhur germa dhe për te shtuar numër, por per te treguar nivelin tonë intelektual si popull. Një gjuhë sa me e thjeshtë qe te jetë e mundur është aq me moderne.
Rekomandimet
– Germa “nj” duhet te hiqet si shkronjë e veçantë nga alfabeti i shqipës dhe ky alfabet te ketë vetëm 35 shkronja.
– Gjitha fjalët qe nisin me “nj” duhet te shkruhen thjeshtë ashtu siç janë shkruar deri sot, por te kuptohen se shkruhen me dy germa te veçanta te gjuhes shqipe “n” dhe “j”.
– Te gjitha fjalët qe fillojnë me te ashtuquajturen shkronjë “nj” (në fjalore, enciklopedi apo renditje tjetër), duhet te renditen si fjalë qe fillojnë me germën “n” dhe pasojnë nga ajo “j”.
Çka mendoni: Po shkronja Ç duhet të hiqet nga alfabeti?
Ajo është shkronja e katërt e alfabetit të gjuhës shqipe. Por, ashtu si shkronja Ë, edhe kjo shkronjë ka futur në ankth të padurueshëm dy kombe të tëra (nëse e numërojmë si komb edhe Shqipërinë, e jo vetëm Kosovën). ‘Çështje apo ‘Qështje’, bëhet ndonjëherë çështja (por jo qështja) hamletiane.
Së pari, duhet ta dini që përdorimi i shkronjës Ç në vende tjera joshqipfolëse është më i pështjelltë se që mund ta merrni me mend.
Përveç alfabetit të shqipes, Ç-në mund ta gjeni edhe në alfabetin turk, azer e turkmen ndërsa përdoret edhe në gjuhën franceze, portugeze e gjuhën katalane mes pak tjerash.
Për fat të keq, në turqisht Ç-ja tingëllon si Q. Ndërsa, në gjuhën franceze e katalane si S. Ta zëmë, shkurtorja e klubit të futbollit Barcelona, “Barça”, lexohet si “Barsa”, ndërsa mbiemri “Français” lexohet si “fhrranse” pakashumë.
Sidoqoftë, le t’i kthehemi gjuhës dhe ç-së tonë.
Artikulli i përgatitur muaj më parë për shkronjën Ë nga Nacionalja çoi aq shumë pluhur sa e detyroi edhe kryetarin e Akademisë së Shkencave dhe Arteve, z. Mehmet Kraja, që të reagonte. Ai e quajti artikullin “gjënë më të shëmtuar që kishte lexuar”, ndërkohë që hidhte dyshime edhe mbi motivin e artikullit:
“Mos harroni se kjo ndodh në 50-vjetorin e Drejtshkrimit!” – kishte komentuar ai. Bëhej fjalë për Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe që ishte mbajtur mes datave 20 dhe 25 nëntor 1972 (pra, rrafsh para pesëdhjetë vitesh) në Tiranë me praninë e diktatorit Enver Hoxha, duke gjymtuar gjuhën e folur e të shkruar shqiptarëve që s’i përkisnin dialektit toskë.
Ja çka thuhej në një kronikë televizive të regjimit të Enver Hoxhës.
“Profesor Eqrem Qabej duke folur mbi disa çështje të traditës së shkrimit dhe drejtshkrimit të shqipes argumentoi ndër të tjera arsyet e marrjes së një dialekti të caktuar (toskërishtja) si bazë të përbashkët të gjuhës së shkrimit,”
“Profesor Dhimitër Shuteriqi, vuri në dukje rolin që kanë luajtur letërsia dhe shkrimtarët për afirmimin e një gjuhe të vetme letrare të shkruar në bazë të dialektit jugor (toskërishtes),”
Pse e ngatërrojmë ç-në?
Ë-ja mund të jetë shkronjë identitare – ani pse problematike – për toskërishten. Por, çka është puna me Ç-në dhe pse ngatërrohet aq shpesh me Q-në?
Në të folur, për ta dalluar nga Q-ja ne i referohemi asaj si “ç-ja e fortë”. Në të shkruar ndërkohë, dallimi i ç-së nga q-ja është bërë një element i fortë inkuizitor për ata që quhen “nazistë të gramatikës” (ang. Grammar nazis). Viktimë e kësaj përndjekjeje janë bërë të gjithë, ndërsa xhelatë pak a shumë të gjithë.
Profesori Rrahman Paçarizi na tha se ngatërrimi i këtyre shkronjave në formën e shkruar ishte mungesë e leximit të teksteve të duhura.
“…nuk ka asnjë arsye për t’i ngatërru ç-në dhe q-në në formën e tyre të shkruar – i bie si me e ngatërru t-në me k-në, për shembull. Është çështje e kulturës së leximit, e kulturës së gjuhës. Dikush që i ka mësu shkronjat në moshën 5 a 6 vjeçare dhe është “kualifiku” me lexu tekste (libra, gazeta) nuk do të duhej t’i ngatërronte këto dy grafema që përfaqësojnë tinguj krejt të ndryshëm, pasi gjatë leximit, këto grafema, këto shkronja nuk hasen të ngatërruara (në rrjete sociale po). Pra, kur ke lexu tekste të duhura, këto shkronja i gjen të përdorura si duhet dhe i mban mend se ku përdoret secila prej tyre.”
Por, pse ngatërrohen atëherë?
“…dallimi në të folur, në shqiptim është një çështje krejt tjetër dhe i ka arsyet e veta, të cilat i vënë në vështirësi folësit e një pjese të shqipes, kryesisht të shqipes verilindore (përjashto Luginën e Preshevës e Kumanovën). Arsyet janë historike, pasi, q-ja del nga thjeshtimi i grupit konsonantik ‘kl’, që në një pjesë të shqipes ka dhënë ‘q’ e në një pjesë ka dhënë ‘k’. (ndonjëherë ‘q’ del edhe nga një ‘tj’, por që gjen përdorim periferik). Për këtë arsye, folësit të cilët në të folmen e tyre nuk e kanë dëgju dhe as e kanë shqiptu tingullin ‘q’, e kanë të vështirë jo vetëm ta shqiptojnë, por edhe ta bëjnë dallimin kur e dëgjojnë. Pastaj, ka vetëm pak raste kur kundërvënia kuptimore realizohet përmes përdorimit të tingujve ‘k’ e ‘q’ (çaj dru/qaj me lot, çark/qark e ndonjë tjetër, që s’po më kujtohet). Kjo ka bë që folësit të mos ndiejnë farë nevoje që të mobilizohen për ta bërë dallimin qoftë, në shqiptim, qoftë në të dëgjuar.“ – u shpreh z. Paçarizi, shumë prej kusherinjëve të të cilit bartin mbiemrin Paqarizi.
Ngjashëm u përgjigj edhe lektorja e Nacionales, znj. Rina Kryeziu:
“Në të folmet e Kosovës, në të folur, nuk ka dallim mes Ç-së dhe Q-së – të dyja shqiptohen njësoj, si ç. Kjo bën që këto të dyja të ngatërrohen edhe në të shkruar (të përdoret njëra në vend të tjetrës). Populli edhe kur i përmend në përditshmëri këto dy fonema, u referohet si ç e fortë dhe ç e butë (për q-në). Megjithatë, pjesa më e madhe e përdoruesve nuk i shkruajnë gabimisht ato, sese truri e regjistron formën e shkruar të një fjale kur e lexon atë, dhe përdoruesi i gjuhës do ta dijë saktë se shkruhet Çanta e jo qanta, dhe Qeni, e jo çeni. Ngatërrimet ndodhin më shpesh te përdoruesit e gjuhës që nuk kanë lexuar shumë.”
Ch në vend të Ç-së?
Përkthyesi Agim Morina nga Londra ka kohë që në përkthimet dhe shkrimet e tij përdor shkronjën Ch në vend të Ç-së.
Një gjë e tillë mund të lehtësojë përdorimin e shkronjës në tastierat në gjuhën angleze – që gjejnë përdorimin më masiv edhe mes shqiptarëve – por edhe mund të shërbejnë për ta dalluar më lehtë me Q-në për ata që nuk kanë pasur kohë të lexojnë sa duhet.
Profesori Paqarizi, na falni Paçarizi, nuk pajtohet me një gjë të tillë:
“Nëse dikur ka mundë me pasë nevojë për një bigraf ‘ch’ për ta shënju afrikatin* (fërkimoren) ‘ç’, tash zhvillimet teknologjike janë të tilla që e e kanë relativizu shumë këtë nevojë, pasi ç-në mund ta përdorësh në secilën tastaturë kompjuteri dhe telefoni. Nëse, bigrafi ‘ch’ do ta zgjidhte problemin e dallimit ndërmjet ç-së e q-së, edhe kish me pasë kuptim, por nuk mund ta gjej ndikimin që do ta ushtronte ch-ja në këtë kuptim. Prandaj, nuk shoh ndonjë arsye për ndërmarrje të tillë. Zgjidhjet fashioniste edhe mund të kenë ndonjë kuptim, por pritesa, dembelia nuk guxojnë me na udhëheqë drejt zëvendësimit të grafemës ‘ç’ me bigrafin ‘ch’ – çka me bë me ë-në pastaj?”
Për fat të mirë ose të keq, as lektorja e re Kryeziu nuk pajtohet me idenë.
“Zëvendësimi i Ç-së me bigrafin Ch nuk është as zgjidhje, as ide e mirë. Në gjermanishte p.sh. CH shqiptohet si velarja jonë H. E po ashtu, është edhe njëfarë komplikimi – ta zëvendësosh një shenjë të vetme me bigraf, dhe t’i detyrosh të gjithë përdoruesit e gjuhës ta mësojnë së riu shkrimin e saj. Edhe vetë ç-ja si shenjë, është krijuar si lehtësim, për ta zëvendësuar shenjën ʧ.”
Por, nëse këto kundërshtime do t’i marrin parasysh gjuhëtarët – e në veçanti qytetarët – e së ardhmes, mbetet për t’u parë.
*Afrikate f.sh.gjuh.
Bashkëtingëllore që nis të shqiptohet si bashkëtingëllore shpërthyese dhe mbaron si bashkëtingëllore fërkimore (p.sh. c, f, x, xh)
QIELLZOR mb.
1. anat. Që ka të bëjë me qiellzën, i qiellzës.
2. gjuh. Që shqiptohet duke e mbështetur shpinën e gjuhës te qiellza e fortë (për bashkëtingëlloret). Bashkëtingëlloret qiellzore q, gj. /NACIONALE/
