A është e tepërt shkronja NJ?

Më pyetën, dhe më lutën me u për­gjigjë pub­li­kisht, se a asht e te­përt ger­ma nj.

Asht e s’asht! Ma mirë na bjen me i kuptu së pari problemet praktike rreth kësaj germe, dhe me kqyrë me i zgjidhë ato. Por nëse duhet pa­tje­tër me mbajtë anë, unë thom po. Për­gjigjja, si zako­nisht, nuk asht e thjeshtë. Ka arsye për jo. Veç nëse fla­sim për shkri­min e për­dit­shëm, asht e te­përt me e llo­ga­ritë nj-në si shkro­një më vete — ose të pak­tën, asht e te­përt me e për­dorë veç për nji tin­gull.

Shkronja nj e para­qet nji tin­gull apo fo­nemë të ve­çantë të gju­hës shqipe: hun­do­ren qiellzore. T’e shë­noj­më si ñ siç ban spa­njish­tja (ose /ɲ/ si n’alfa­be­tin fo­ne­tik ndër­kom­btar). Kët tin­gull e ha­sim në fjalë si njof­tim ose Spanjë. Por shum të fol­me kanë nisë me e bjerrë. Për she­m­bull, ullinjtë tos­kë­risht bahen ullijt geg­nisht; një/nji shqip­­tohet si ni.

Fonema ñ dallon prej dy tin­guj­ve n-j nga­tan­gat, edhe pse ngja­son me ta. Pran­dej e shkruj­më qe­nie e jo qenje, ose thënie e jo thënje.

Por kjo s’dome­thanë se ger­ma nj asht e do­mos­do­shme si shkro­një e veç­me. S’asht e thanë që çdo tin­gull me e pasë nji gra­femë të ve­ç­an­të. Mja­f­ton me pasë ger­ma ve­tëm për tin­gujt që duhet me i dallu e mos me i ngat­rru me nji tje­tër (si p.sh., b-në e p-në, që i gjej­më në çif­te mi­ni­ma­le: me pi e me bi).

Qe, bjen fjala, shqip s’e da­lloj­më ë-në e thek­sue­me prej ë-së së pa­the­k­sue­me në fjalën është. Se­pse nuk i ngat­rron kush në le­xim. Nuk e da­lloj­më as i-në e gjatë prej të shkur­tës në fja­lën Shqipni.

Pse atë­herë me e she­nu ñ-në? Me e da­llu — si te fja­lët qe­nie e thë­nie — prej dy tin­guj­ve n-j kur që­lloj­në nga­tan­gat?

Nëse doj­më me e shkru sakt shqip­ti­min e shqi­pes, atë­he­rë ish da­shtë me e pasë ger­më të ve­çan­të për ñ-në. Spa­nji­sh­tja e ka ñ-në. An­daj em­nin e krye­tarit të Mek­si­kës e shkruj­në En­rique Pe­ña Nie­to (shqipto: En­rike Pe­ña Njeto).

Por me e ndë­rru al­fabe­tin na sot asht e te­përt. Gra­fe­ma e ve­ç­an­të për ñ-në shër­ben veç për ne­vo­ja shken­co­re ose ar­tis­ti­ke. Shkri­met e për­dit­sh­me nuk kanë pse me qenë të tilla, dhe qe­besa kurrë nuk janë, n’as­nji gjuhë (shih spa­njish­ten nalt, si e për­dor i-në për tin­gu­llin j). An­daj, du­het me gjetë zgji­dhjen ma prak­tike.

Kur lexojmë, kurr­kush nuk e shqip­ton fja­lën qenie si /qeñe/. Kë­shtu që s’ka kurr­farë ar­sye pra­k­ti­ke me na e kuj­tu se nuk asht /qeñe/, por /qen-je/.

Aq ma te­për, na veç po kri­jojmë huti tue shkru ni në vend se nj. Kur di­kush e nis fja­linë «Gjer­ma­nia nga Noj­ber­gu (No­vo­bër­da)…», gati se­ci­lit i jepet me e lexu si /Gjer­manía/ edhe pse du­het /gjer­man-ja/. Vetë na­na je­me ia shkrun em­nin te­zes si Mi­han­ja, e jo Mi­ha­nia, jo pse s’din drejt­shkrim, por qa­shtu i vjen ma ndo­resh.

Qe pra pse po thom edhe unë, e tepërt asht nj-ja. Na muj­më me e njehë si nji prej 36 ger­mave t’al­fa­be­tit për arsye his­to­rike. Por s’ke­mi pse e shkruj­më ni për mos me e ngat­rru togun e tin­gujve n-j me tin­gu­llin e ve­tëm ñ; dy­ger­m­ëshi nj mund t’i shë­nojë li­risht të dyja.

Sa për kra­ha­sim, germa sh rëndom pa­ra­qet tin­gu­llin š, por fja­lo­ri shkrun «meshóllë mb. [lexo: mes-hollë]». Nji­lloj, nëse shkro­nja i mund ta shë­nojë hem tingullin i hem tingullin j, pse mos me mujtë dygermëshi nj me i shënu dy fo­ne­ma, mvar­sisht prej kon­te­ks­tit?

Na mujmë me vazh­du me e shkru qenie e thë­nie, mba­si jemi mësu qa­shtu, e kë­n­dej me e shkru gjer­ma­nja e kam­pio­nja, meqë na vjen ma leht. Në fund të fun­dit, veç kemi me u bin­dë se s’ka gju­hë që shkru­het krejt fo­ne­ti­kisht, dhe se as shqip­ja nuk shkru­het krejt tin­gull për tingull.

Nga Getoar Mjeku